در ادوار مختلف تاریخ اسلام، شخصیتها و علمای اعلامی پا به عرصه ظهور نهادند که هر یک از آنها به منظور احیاء و تجدید دین، گامهای موثری برداشته اند و کارنامه های علمی ارزنده ای را به نام خویش به ثبت رسانده اند. از این میان محدثان را می توان نام برد که در جهت صیانت و حفاظت سنت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم از حریم آن پاسداری نمودند.
از آنجایی که احادیث پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم پس از قرآن مهمترین منبع صیانت احکام و قوانین اسلام است، دانشمندان اسلام توجه ویژه ای به حفظ و انتقال آن مبذول داشتند و در تحصیل آن با طی نمودن سفرهای طولانی و طاقت فرسا و تحمل آلام و رنجها، خود را به محضر اساتید حدیث می رساندند و عطش علمی خود را فرو می نشاندند و سرانجام مجموعه احادیث پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم را برای هدایت امت اسلامی به ارمغان آوردند.
حال سیره و شرح حال آن بزرگمردان، شالوده حیات امت اسلامی و فصل مهمی از تاریخ است که سرنوشت حال و آینده انسان را با گذشته پیوند می دهد و به آن معنا می بخشد.
ما در این مقال، بر آن هستیم تا به طور اختصار شرح حال "امام زهری"، یکی از این ابرمردان تاریخ زرین اسلام را به رشته تحریر درآوریم.
نام، نسب و تاریخ ولادت
ایشان محمد بن مسلم بن عبیدالله بن شهاب (۱) بن عبدالله زهری و اصالتاً قریشی الاصل هست. (۲) و کنیه ایشان، ابوبکر است. (۳) وی در پایان دوره خلافت حضرت معاویه رضی الله عنه طبق قولی در سال ۵۰ هـ (۴) و طبق نظر برخی دیگر در سال ۵۸ هـ ق (۵) چشم به جهان گشود.
شمایل و صفات اخلاقی و روحی ایشان
وی انسانی میانه قد، لاغراندام، موهای بلند، گونه های کم گوشت (۱۵) و محاسن کم پشت داشت و سر و محاسنش را حنا می نمود و انسان با فصاحت و بلاغتی بود، چنان که مشهور بود که می گفتند: فصحای زمانه سه نفرند؛ زهری، عمر بن عبدالعزیز و طلحه بن عبیدالله. (۱۶)
از بارزترین صفات اخلاقی ایشان، سخاوت و بذل و بخشش بود. چنانکه لیث می فرماید: ابن شهاب سخاوتمندترین فردی است که من تا حال دیده ام. (۱۷)
وی هرگاه جهت تعلیم و تدریس پیش صحرانشینان و روستائیان تشریف می برد، به آنها خوراک می داد و هر کسی که از شاگردانش غذا را نمی خورد، امام قسم یاد می کرد که تا ده روز برایش حدیث بیان نکند. (۱۸)
از صفاتی که باعث شهرت جهانی و برتری ایشان بر معاصران وی شد، دو عامل و صفت بودند: ۱- شدت حرص در طلب علم و دانش که ایشان در این مورد مصداق بارز حدیث رسول اکرم صلی الله علیه وسلم قرار گرفته بود که فرمودند: «منهومان لایشبعان» ایشان چنان در طلب علم و دانش تلاش مستمر و مشغولیت شبانه روزی داشت که باری همسرش به تنگ آمد و فرمود: به خدا قسم که این کتب شما بر من از سه تا هوو سخت تر و سنگین تراند. (۱۹)
دومین عامل پیشرفت و ترقی وی، قوت حافظه و ذکاوت ایشان بود. چنانکه قبلا گذشت که قرآن کریم را در هشتاد شب حفظ نمود و لیث از گفتار ایشان نقل نمود که فرمود: هر علمی را که به حافظه و قلبم سپردم، هرگز آن را فراموش ننمودم. (۲۰)
حیات علمی و اساتید ایشان
امام زهری رحمه الله از بدو طفولیت حفظ قرآن کریم را آغاز نمود. سپس جهت تعلیم علوم شرعی و احادیث نبوی صلی الله علیه وسلم در پیشگاه علما و محدثین عصر خویش زانوی تلمذ نهاد و از صحابه کرام رضی الله عنه منجمله حضرت انس، ابن عمر، جابر و سهل بن سعد رضی الله عنهم کسب فیض نمود. (۶)
سپس جهت رفع عطش علمی خویش در مجلس بزرگانی همچون سعید بن مسیب (۷) ابی ادریس خولانی، عامر بن سعد، خارجه بن زید (۸) عبدالله بن عبدالله، عتبه بن مسعود، ابوبکر بن عبدالرحمن (۹) محمود بن ربیع، عبدالرحمن بن أزهر، مالک بن اوس بن حدثان، کثیر بن عباس و عبدالملک بن مروان (۱۰) و... شرف حضور یافت و استفاده نمود.
قوت حافظه زهری
خداوند متعال به امام زهری رحمه الله چنان قوت حافظه و ذکاوتی عنایت فرموده بود که به گفته برادرزاده اش محمد بن عبدالله بن مسلم، ایشان قرآن کریم را در هشتاد شب حفظ نمود.(۱۱)
ابن وهب از لیث روایت می کند که ابن شهاب فرمود: هر چه را به حافظه سپردم، هرگز فراموش ننمودم. (۱۲) لیث می فرماید: ایشان خوردن سیب ترش را ناپسند می دانست و می فرمود: به سبب آن فراموشی در حافظه رخ می دهد. و خوردن عسل را دوست داشت و می فرمود: خوردن عسل، سبب تقویت حافظه می گردد. (۱۳)
باری هشام بن عبدالملک خواست قوت حافظه امام زهری را شخصا امتحان کند، لذا از وی درخواست نمود که برای فرزندانش حدیث بخواند و به کاتب دستور نوشتن مقروءات زهری را داد و ایشان از وی چهارصد حدیث را نوشت، سپس هشام پس از حدود یک ماه به او گفت: آن نوشته ها از بین رفته اند و دوباره درخواست خواندن و قرائت نمود و کاتب هم نوشت، سپس هشام دو نوشته اول و دوم را کنار هم قرار داد و متوجه شد که یک حرف هم جا به جا نگفته است. (۱۴)
شاگردان امام زهری
طلاب علوم حدیث نبوی از هر کوی و برزن به آرزوی تلمذ زدن در محضر زهری و سیراب شدن از منبع فیاز و سرشار و چشمه سار زلال حدیث نبوی صلی الله علیه وسل به سوی زهری سرازیر بودند که از آن جمله می توان به افراد و شخصیتهایی اشاره نمود که سرآمد علمای زمان خویش بوده اند، همچون عطاء بن ابی رباح، عمر بن عبدالعزیز، عمرو بن دینار، ابراهیم بن علیّه، ایوب سختیانی، محمد بن منکدر، عثمان بن رواد (۲۱)، عقیل، یونس، صالح بن کیسان، معمر، اوزاعی، لیث، مالک (۲۲)، ابوحنیفه، ابن عیینه، ابن حریج و... (۲۳)
امام زهری در میدان حدیث
ایشان در عصر خویش عالم ترین فرد نسبت به سنت بود، چنانکه ابن عساکر از ایشان روایت می کند که فرمود: «۳۵ الی ۳۶ سال بین شام و حجاز سفر می نمودم و احادیث روایت می کردم، ولی هیچ کس را نیافتم که حدیثی بیاورد که برای من جدید و ناشناخته باشد.»
علی بن مدینی می فرماید: مرکز فرهنگی علم حدیث در حجاز "زهری" و "عمرو بن دینار" و در بصره "قتاده" و "یحیی بن ابی کثیر" و در کوفه "ابی اسحاق" و "اعمش" هستند. (۲۴)
امام زهری رحمه الله در باب سنت و حدیث آثار بسیار مهم و ارزشمندی از خود به جا گذاشته است. منجمله: ۱- تدوین حدیث به دستور عمر بن عبدالعزیز ۲- روایت حصه بزرگی از احادیث که به تنهایی از کانال ایشان به دست ما رسیده است و اگر وی نبود ممکن بود آن قسمت از احادیث ضایع شوند. ۳ـ امام زهری اولین فردی بود که محدثین را به سوی اسانید متوجه گرداند و قبل از وی اهمیت چندانی به اسناد احادیث داده نمی شد. (۲۵)
امام زهری و اتهام وضع حدیث
اولین کسی که در مورد امام زهری لب به اتهام گشود مستشرق متعصب یهودی به نام "گولدزیهر" بود. وی ادعا می کند که رابطه زهری با امویها سبب شد تا ایشان به جعل و وضع احادیث روی آورد.
اما این یک ادعای بی اساسی بیش نیست. زیرا چگونه ممکن است که رابطه یک شخصیت علمی متعهد، آگاه و مورد اعتماد علما همچون امام زهری رحمه الله با خلفای بنی امیه نشانه بهره برداری در وضع احادیث باشد، در حالی که هر گاه علمای مخلص در هر عصری با سلاطین و رهبران رابطه داشته اند، هیچگاه امانتداری آنها دستخوش تغییر قرار نگرفته و آله دست سلاطین و حکام نشده اند.
از طرفی رابطه شخصیت برجسته ای همچون امام زهری با خلفا ضعیف تر و کمتر از این بود که به دینداری و امانتداری ایشان لطمه وارد شود. زیرا امام زهری شخصیتی بود که از حق و حقیقت یک سر انگشت هم کوتاه نمی آمد. چنانکه ابن عساکر در تاریخ خود نقل می کند زمانی که خلیفه هشام در مورد تفسیر آیه «والذی تولی کبره له عذاب عظیم» زهری را به کذب متهم می کند ایشان چه جواب دندان شکنی به هشام می دهد و می فرماید: «أنا أکذب لا أبا لک، فوالله لو نادانی مناد من السماء إن الله أحل الکذب ما کذبتُ» و این نوع برخورد دلیل بر این مدعی است که رابطه زهری با خلفا، رابطه ضعیف با قوی یا رابطه فریب خورده با فریبکار نبود، بلکه رابطه کسی بود که هرگاه انحرافی مشاهده می نمود و یا توهینی احساس می نمود، همچون شیر خشمناکی بر خلیفه و اراکین دولت می خروشید، زیرا ایشان تربیت یافته خیرالقرون هست که به عنوان نگین تاریخ عصر خویش درخشیده است.
آیا امام زهری خواهان جاه و مال بود که طبق میل و خواهش امویها، حدیث وضع کند؟! در حالی که خود مستشرق یهودی متعصب اعتراف می کند که زهری از این گروه نبود و بلکه مال و متاع دنیا به اندازه پشیزی هم نزد وی ارزش نداشت. و جایگاه او در میان جامعه امت اسلامی چنان شامخ و بلند بود که نیازی برای احترام گذاشتن به خلیفه و دولتمردان نبود. (۲۶)
نظریه علما درباره امام زهری
عمرو بن دینار می فرماید: من هیچ کس را ندیده ام که همچون زهری، دراهم و دنانیر و متاع دنیا پیش وی بی ارزش تر از پس افکنده حیوان باشد. (۲۷)
ابن سعد می فرماید: زهری شخصی ثقه و دارای احادیث و روایات متعدد، فقیه و جامع علوم است.
ایوب سختیانی می فرماید: من عالم تر از زهری کسی را نیافته ام. ابوزناد می گوید: ما همراه زهری جهت استفاده حضور پیدا کردیم و با ایشان همیشه کاغذ و قلم همراه بود و هرچه را می شنید، آن را مکتوب می کرد. (۲۹)
امام ابوداود می فرماید: احادیث ایشان (۲۲۰۰) حدیث هستند که نصف آنها مسند است. (۳۰)
امام احمد می فرماید: زهری، از نظر حدیث بهترین و از نظر سند، بالاترین هست.
مکحول می گوید: بر روی کره خاکی عالم تر از زهری نمانده است.
عمرو بن دینار پس از ملاقات با زهری می فرماید: به خدا قسم هرگز من مثل این قریشی ندیده ام. (۳۱)
امام ابن تیمیه رحمه الله می فرماید: زهری حدود ۷۰ سال از دین اسلام حفاظت و صیانت نمود. (۳۲)
گزیده ای از سخنان امام زهری
ابن رزین می گوید از زهری شنیدم که فرمود: فقهاء عاجز و ناتوانند از اینکه در باب حدیث "ناسخ" و "منسوخ" را بشناسند.
قاسم بن هزان می گوید: از زهری شنیدم که فرمود: مردم جامعه به گفته و علم عالم بی عمل اعتماد نمی کنند.
از انس بن مالک روایت است که امام زهری فرمود: در مجلس علم بدون دفتر و کاغذ حضور پیدا کردن ذلت است.
معمر از زهری روایت می کند که فرمود: هر گاه مجلس طولانی شود، شیطان در آن بی بهره نمی ماند. (۳۳)
یزید بن ابی حبیب از ایشان نقل می کند که فرمود: با کتاب الله و کلام رسول الله صلی الله علیه وسلم مناظره نکن. (۳۴)
زهری می فرماید: من هیچ عبادتی بالاتر از علم انجام نداده ام، زیرا علم ادب الهی است که با آن نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وسلم را تربیت نمودند و این علم امانت الهی به سوی رسول الله صلی الله علیه وسلم است تا آن را به ما اداء کند. پس هر کسی که علمی را شنید، آن را حجت بین خود و ذات باری تعالی قرار دهد.
ابن شهاب می فرماید: همانا برای علم مصائبی است و بزرگترین مصیبت علم، دروغگویی است. (۳۵)
وفات امام زهری
امام زهری پس از سالها تلاش مستمر و خدمت مخلصانه در سن ۷۲سالگی (۳۷) ۱۷ رمضان سال ۱۲۲هـ یا ۱۲۴هـ ق شب شنبه در ناحیه "شغب" شام دار فانی را وداع گفت و به دیار باقی شتافت. (۳۸) رحمه الله رحمه واسعه و أدخله فی فسیح جناته.
پی نوشتها:
۱- البدایه و النهایه، للامام أبی الفداء إسماعیل بن کثیر، ج۱۰، ص۱۹۲/ دار ابن کثیر.
۲- السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، ص۱۹۴، دارالسلام، چاپ سوم ۱۴۲۷هـ ق.
۳- کتاب الثقات، للامام محمد بن حبان بستی، ج۵، ص ۳۴۸، دارالفکر.
۴- تذکره الحفاظ، ابوعبدالله شمس الدین ذهبی، ج۱، ص ۱۸، دارإحیاء التراث العربی.
۵- البدایه و النهایه ، امام اسماعیل بن کثیر،ج۱۰، دارابن کثیر.
۶- السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، دارالسلام
۷- سیر أعلام النبلاء، إمام شمس الدین الذهبی، موسسه الرساله.
۸- تهذیب التهذیب، الحافظ أحمد بن علی بن حجرالعسقلانی، موسسه الرساله.
۹- السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، دارالسلام.
۱۰ـ سیر أعلام النبلاء، حافظ شمس الدین ذهبی، موسسه الرساله.
۱۱ـ التاریخ الکبیر، إمام أبی عبدالله اسماعیل بن ابراهیم الجعفی البخاری، ج۱، ص ۲۲۰، دارالکتب العلمیه.
۱۲ـ تهذیب التهذیب، ابن حجرالعسقلانی، موسسه الرساله.
۱۳ـ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، للحافظ المزی، موسسه الرساله.
۱۴ـ السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، دارالسلام.
۱۵ـ البدایه و النهایه، إمام اسماعیل بن کثیر،ج۱۰، دارابن کثیر.
۱۶ـ السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، دارالسلام.
۱۷ـ مرجع سابق.
۱۸ـ مرجع سابق.
۱۹ـ شذرات الذهب، عبدالحی بن عماد الحنبلی، ج۱، ص۱۲۶، دار إحیاء التراث.
۲۰ـ السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی.
۲۱ـ تهذیب التهذیب، الحافظ احمدبن حجرالعسقلانی، موسسه الرساله.
۲۲ـ تذکره الحفاظ، ابوعبدالله شمس الدین ذهبی، دار إحیاء التراث العربی.
۲۳ـ السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی.
۲۴ـ مرجع سابق.
۲۵ـ مرجع سابق.
۲۶ـ مرجع سابق.
۲۷ـ شذرات الذهب، عبدالحی بن عمارالحنبلی، ج۱، ص ۱۶۲.
۲۸ـ تهذیب التهذیب، ابن حجرالعسقلانی، موسسه الرساله.
۲۹ـ تذکره الحفاظ، ابوعبدالله شمس الدین ذهبی.
۳۰ـ سیر أعلام النبلاء، حافظ امام شمس الدین ذهبی، موسسه الرساله.
۳۱ـ السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر سباعی.
۳۲ـ شذرات الذهب، عبدالحی بن عمار حنبلی، ج۱، ص۱۶۲.
۳۳ـ حلیه الاولیاء، حافظ ابونعیم الاصبهانی،ج۳، ص۳۶۱، دارالکتب العربی.
۳۴ـ سیر أعلام النبلاء، حافظ شمس الدین الذهبی.
۳۵ـ السنه و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر سباعی.
۳۶ـ مرجع سابق.
۳۷ـ شذرات الذهب، عبدالحی بن عمار حنبلی.
۳۸ـ کتاب الثقات، امام محمد بن حبان بستی،ج۵، ص۳۴۸، دارالفکر.
سنی آنلاین
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر